"Siebengewald aan de Maas"
een blik op historische kaarten

We maken hier onderscheid tussen historische kaarten, die een situatie uit het verleden proberen weer te geven, en oude kaarten die vroeger de topografie van dat moment vastlegden.
Belangstelling voor de geschiedenis van de streek is er altijd geweest, ook in de negentiende eeuw, maar pas tegen het einde daarvan, rond 1900, verschijnen de eerste historische atlassen van de Niederrhein. Daarin probeert men weer te geven hoe de hertogdommen Kleef, Gelre en Jülich (Gulik) en het bisdom Keulen met elkaar vervlochten zijn geweest in het gebied tussen Maas en Rijn. Siebengewald speelt daar uiteraard maar een klein, maar toch opvallend rolletje in.
Want hoewel we nu de grenzen goed kunnen reconstrueren aan de hand van opgedoken kaarten en beschrijvingen, kostte dat 100 jaar geleden kennelijk meer moeite. Hieronder worden enkele voorbeelden behandeld. Klik op de kaarten voor een vergroting.

Het eerste standaardwerk op dit gebied, maatgevend voor veel wat later verscheen, is de Geschichtlicher Atlas der Rheinprovinz van W. Fabricius, begonnen in 1898. Hiernaast ziet u een stukje van zijn kaart over de staatkundige indeling van 1795, dus voor de Franse bezetting. In het bijbehorende boek wordt Siebengewald kort genoemd als dorp dat onder Weeze valt. De reden waarom de Weezer exclave (zur Herrlichkeit Weeze) het hele noordelijke gedeelte van Afferden in beslag neemt blijft onvermeld. Op de kaart is Afferden geheel gescheiden van Heijen, wat onjuist is. De grensbeschrijvingen van Afferden van 1436 en 1552 wijken slechts in detail af van de huidige gemeentegrens, van de Maas via Brugfort, overeenkomstig de zuidgrens van Heijen op de kaart. Maar de noordgrens van het Overkwartier, de dikke groene lijn, loopt met bedrieglijk detail dwars door de heerlijkheid Afferden, net ten noorden van het dorp en van Bleijenbeek. Fabricius introduceert hier een misverstand, dat een hardnekkig bestaan gaat leiden.

Fabricius verwijst naar een beschrijving van Pruisisch-Gelre van Fischbach uit 1782. Bij dat boek zit ook een kaart met de grens van het Overkwartier. Zoals op alle oudere kaarten staat de betreffende grens daarop globaal ingetekend, maar helaas wel vlak boven Afferden richting Gaesdonck. Het zou dus kunnen dat Fabricius de kaart van Fischbach iets te letterlijk genomen heeft, en de ontstane ruimte tot aan Heijen maar gevuld heeft met de Weezer exclave Siebengewald. Hoe dan ook, de volgende 100 jaar is "Siebengewald aan de Maas" een feit, tenminste in historische atlassen. Hier volgen enkele voorbeelden.

Th. Ilgen publiceerde in 1921 niet zozeer een historische atlas alswel een kaart met de territoriale ontwikkeling van het Hertogdom Kleve, als onderdeel van zijn Quellen zur inneren Geschichte der rheinischen Territorien . Hiernaast een detail met dezelfde grenzen als bij Fabricius: "zu Vogtei Weeze".

J. Niessen gaf in 1926 een Geschichtlicher Handatlas der Rheinprovinz uit voor het grotere publiek. Zijn kaart is duidelijk gebaseerd op die van Ilgen. In 1950 volgde een nieuwe versie, met hetzelfde "groot Siebengewald".

In dezelfde periode als de kaarten van Fabricius verschijnen in Nederland de historische kaarten in de Geschiedkundige Atlas van Nederland, onder leiding van A.A. Beekman, 1913-1932. Rechts een stukje uit kaart VIII/3 (1917), het gebied van Karel van Gelre (van Egmond), ca. 1543. De grens Afferden-Heijen is correct weergegeven. De stad Goch wordt, afwijkend van het Ambt Goch, als half Gelders aangeduid, terwijl het vanaf 1473 toch echt bij Kleef hoorde. Waarschijnlijk was Weeze bedoeld? Ook bij Siebengewald staat een extra lijntje om het te scheiden van Afferden. Op andere (latere?) kaarten, zoals links die van de Republiek in 1795 (XIV), wordt echter de inmiddels verschenen grens van Fabricius overgenomen. Zijn werk wordt ook als referentie genoemd. Het voorbeeld wordt sindsdien gevolgd, bijvoorbeeld in de Kleine Atlas voor de Geschiedenis van beide Limburgen, onder redactie van J. Wieland (1988), met daarin bijgaande kaart met een afgeknot Afferden. De Historische Atlas van Limburg, van W.M. van de Boel en medewerkers, uit 1990, doet het niet beter.

Op de omslag van de Atlas zur Geschichte des Niederrheins van I. Hantsche (4de editie, 2000) duikt dezelfde Fabricius-grens weer op, net als op veel kaarten in het boek. De fout is inmiddels hersteld in haar recente Geldern Atlas (2003). Naast deze kaarten verschijnen er ook artikelen waarin gesteld wordt dat Weeze ooit tot de Maas reikte. We moeten vrezen dat dit misverstand nog geruime tijd zal voortleven. In dit verband interessant is een fragment uit het oorlogsdagboek van J. Rühl (zie 2de Wereldoorlog): "We hebben ook een groot misverstand kunnen wegnemen. De weg van Afferden naar Siebengewald hadden de geallieerden op hun kaart namelijk als landsgrens aangegeven. Siebengewald zou dus Duits gebied zijn. Op onze aanwijzingen zijn hier de nodige wijzigingen op de stafkaart aangebracht. "

Maar er zijn ook goede voorbeelden. Bijgaande kaart komt uit het proefschrift van dr. E. Nuyens uit 1956, over de staatkundige geschiedenis van de provincie Limburg. Kaart 6 geeft de situatie in 1815 in de juiste verhoudingen weer, met de Bauernschaft Siebengewald als Weezer exclave en het Pleeseveld in de lus van de Kendel als Afferdener exclave.